Medya

Bilindiği üzere tüm dünya Covid-19 gerçeğini deneyimlemekte ve bu alandaki mücadelesini sürdürmektedir. Dünya Sağlık Örgütüne göre Covid-19 ile mücadelede en etkili önlemlerden biri maske kullanmaktır. Maske kullanmak virüsün yayılmasını önleyerek, hastalığa yakalanma riskini azaltmaktadır.

Yeni normalleşme süreciyle beraber maske kullanımı bu kadar hayati bir zorunluluk haline gelmişken maske takmakta zorlanan, takmak istemeyen başta otizmli çocuklarımız olmak üzere özel gereksinimli tüm çocuklarımızın maske kullanımına yardımcı olmak için bazı çalışmalar yapmak gerekiyor.

Normal gelişim gösteren bireyler için bile maske takmak nefes alıp verme konforunu etkilediğinden çok sıcak karşılanmamakta ancak zorunluluktan dolayı kullanılırken, gözle görülemeyen bir virüsten korunmak için maske takılmasının gerektiğini duyusal hassasiyetleri olan otizmli çocuklarımıza anlatmak ve maske kullanmalarını sağlamak bazen zor olabiliyor.

Bu nedenle özel çocuklarımıza maske kullanma becerisini kazandırmak için dikkat edilmesi gereken önerileri sizinle paylaşmak istedik. Böylece siz de çocuğunuzun gelişimsel düzeyine göre önerilerimizden bir ya da birkaçından yararlanabilirsiniz.

1. Konuşun: Otizmli bazı çocuklar ve diğer özel gereksinimli çocukların bir kısmı yaşanılan bu sağlık sorununu anlamayabilirler. Yüz maskesinin ne olduğunu, neden şu anda gerekli olduğunu ve nasıl giyileceğini çocuğunuzla konuşmak için sakin olduğu bir zamanı seçin ve ona anlatın.
2. Açık ve net olun: Virüsün yayılmasında maskenin nasıl koruyucu bir araç olduğunu anlatırken somut bir dil kullanın. Örneğin; Maskelerimiz olmazsa ağzımız ve burnumuz virüsü yakalayıp eve getirebilir. Ağzımıza ve burnumuza yakalanan virüsler eve geldiğimizde ailemize ve sevdiklerimize uçarak gidebilirler. Bunu istemediğimiz için maske takmalıyız.
3. Sosyal bir öykü oluşturun: Çocuğunuzun anlayabileceği bir dil kullanılmasına özen göstererek onun durumuna özgü (maske mi takmak istemiyor, maske takıyor ancak uzun süre mi kullanmıyor, maskeden mi korkuyor, vb.) kısa, mesajı net özgün ifade eden bir hikaye yazın ve ona okuyun.
4. Maske takmayı öğretin: Araştırmalar gösteriyor ki, birçok problem davranışın temelinde istenen davranışı yapmak istememe değil, yapmayı bilememe yatmaktadır. Şöyle ki, çocuğunuz maske takmaya tepki veriyorsa maske takmak istemediği için değil, maskeyi nasıl takacağını bilemediği için tepki gösteriyor olabilir. Maske takmayı da çalışılması gereken bir beceri olarak düşünüp basamaklandırmak gerekebilir ve bu basamakları aşama aşama çalışmak gerekebilir. Örneğin;

• Maskeyi tutmak (İlk aşamada sadece eline alıp incelemesi beklenebilir)
• Maskeyi yüzüne doğru getirmek
• Maskeyi yüze dokundurmak
• Maskenin lastiklerini kulaklara takmak
• Maskeyi ağzı ve burnu kapatacak şekilde takmak

Yukarıdaki basamakları çalışırken çocuğunuzun toleransını arttırmak için görsel veya işitsel zamanlayıcılar kullanmak maskenin yüzde kalma süresini arttırmada çok etkili olabilir. Soyut bir kavram olan zamanı somutlaştırmak otizmli çocuklar için etkili bir yoldur.

5. PekiştirinJ: Maske takmayı öğretirken çocuğunuzun her çabasını güzel sözlerle, yiyecek veya etkinliklerle pekiştirin. Pekiştirin ki davranışı yapmaya devam etsin.
6. Kişiselleştirin: Eğer çocuğunuzun çok sevdiği bir çizgi film karakteri vs. varsa maskesinin üzerine bu karakterin resmini çizmek maske takmasını sağlayabilir veya maske takma süresini uzatabilir.
7. Sevdiği etkinliklerden yararlanın: Çocuğunuza en sevdiği etkinliği yapması için maske takması gerektiğini söyleyin. Örneğin, sevdiği bir videoyu izlerken, salıncakta sallanırken maske takmasını isteyin. ‘Önce maske sonra video’ gibi kısa-net ifadeler kullanabilirsiniz. Bu, alışkanlık oluşturmasına yardımcı olmanın yanı sıra dikkatinin dağılmasında da iyi bir rol oynayabilir.
8. Kısa gezi: Çocuğunuzun maskeyi ilk taktığında yapacağı gezinin süresinin ilk önce kısa olmasına, zamanla da uzatılmasına dikkat edin.
9. Genelleyin: Çocuğunuz maske takmayı öğrendiğinde genellemeyi unutmayın. Tek bir tip maske kullanması, öğrendiği anlamına gelmeyeceği için birden fazla çeşitte maske takmasını sağlayarak bu beceriyi öğrendiğinden emin olun.

Elif Sanal Çalık

Psikolog/Aile Danışmanı- UDA Bilim Uzmanı

*Yukarıda yazı ‘Helping Individuals with Autism Wear Face Masks’ adlı makaleden yararlanılarak oluşturulmuştur.

Çocuğunuz çiğnemeyi bilmiyor, yutma bozuklukları yaşıyor diye yemeklerini sürekli blender ile püre haline mi getiriyorsunuz?

Bebekler doğduklarında anne sütü ile beslenirken her doktorun yaklaşımına göre değişmekle birlikte aşamalı olarak püre gıdalara geçerler. Anne olanlar hatırlayacaktır, o ilk birkaç kaşık püreyi bebeğimiz ilk deneyiminde hiç de öyle çok kolay almamıştır. O ana kadar memeye yada biberona alışık olan bebeğimiz püre kıvamındaki yiyecekle ne yapacağını bilememekle birlikte dili, boğazı, yutağı da ne yapacağını bilememektedir. Hatta refleks olarak birkaç kere öğürerek dışarı atmaya bile çalışmıştır. Ama birkaç denemeden sonra bebeğimiz öğürmeyi bırakmıştır ama dili hala emme hareketini yapmaya devam etmektedir. Çünkü doğduğundan beri bildiği tek hareket budur. Zaman içinde bir bakarsınız ki dil de püreyi ağzında nasıl döndüreceğini öğrenir. Tam bu öğrenme süreci bittiğinde taneli yiyecekleri tanıtma süreci başlar. Bir önceki süreçten daha kolay olmasına karşın yine de aynı öğürme, dili kontrol edemeyip yutma yerine yiyeceği ağızdan düşürme süreci yaşanır. Bu süreçten sonra çocuğumuzun bir bisküviyi ısırarak koparmasını isteriz. Sonra köfte, et gibi çiğnenerek yiyebileceği gıdalara geçeriz. Ve genellikle de 18-24 arasında bu süreçlerin hepsinin tamamlanmış olması gerekir. Her çocuk çeşitli sebeplerden dolayı (tactile hassasiyeti, yutma problemi, davranış problemi vs) bu aşamalardan kolay geçemez. Hatta bazen belli bir aşamada takılır kalır ve o aşamada kaldığı zaman uzadıkça ağzın, dilin, yutağın hassasiyeti arttığından her denemeye karşı daha dirençli olur. Haklı olarak biz anneler de üzerine varmaya çekiniriz. Çünkü kuş kadar yediği şeyi de kusacağı için korkarız yada öğürürken boğulacakmış gibi olmasına dayanamayız. Hatta biraz endişemizi dışarı rahatlıkla vuran bir anne isek çocuğumuz bizi görüp daha korkup ağlamaya başlar. O ağlamaya başlayınca zaten biz ömür boyu püre yemesine razı olmuşuzdur bile. Peki çocuğumuz ömür boyu püre yese ne olur? Benim aklıma gelen birkaç dezavantajı şöyle sıralayabilirim:

1. Sadece püre yediğinden karşısına çıkacak diğer yiyecekleri tatma imkanı olmayacağı için aslında hayattaki seçenekleri bir şekilde limitlenmiş olacak,
2. Sadece püre yediği için diğer yaşıtlarıyla sosyal bir ortamda bulunma imkanları limitlenecek,
3. Biz onu diğer yaşıtlarıyla kaynaştırmaya çalışırken kendi püre yemeğini yanında götürdüğü için yemekli ortamlarda kendi yaşıtlarından farklı durmasına sebebiyet verecek,
4. Bir gün kendi isteğiyle, yeni yiyecekler denemek istese bile artık vücudu bunu kaldıramayacak kadar hassas ve yetersiz olacak…

Tüm bu sebeplerle ben derim ki “Çok geç olmadan planlı ve programlı olmak kaydı ile çocuğumuzu püreden bir sonraki aşama olan çiğnenerek yiyecek gıdalara geçirmek için el birliği ile çalışalım, ‘İleride düzelir’ demeyelim.”
Bize gelen yeme problemli çocuklar için ilk istediğimiz bir yutma testinin (swallowing test) yapılması. Çünkü çocuğa zarar vermemek için, yeme terapisine (feeding therapy) başlamadan önce çocuğun fiziksel olarak yutma probleminin olmadığına emin olmamız gerekiyor.
Diyelim ki çocuğun herhangi bir yutma problemi yok. İkinci aşama çocuğumuzun çene kaslarının yeterince güçlü olup olmadığına emin olmak. Çünkü çiğneme hareketi biz farkında olmasak da oldukça güç gerektiren bir eylem. Devamlı püre yiyen bir çocuk bu kaslarını kullanmadığı için zaten başlangıçta da zayıf olma ihtimali olan kaslarının daha da güçsüzleşmesi kaçınılmaz.Çene kaslarını kuvvetlendirici alıştırmalar yaparken, dilin de belli bir kıvraklığa gelmesi için çalışmayı unutmamalıyız. Çünkü sadece püre yiyen dil de tembelleşmiştir. Puding yerken hangimiz puding lokmasını ağzımızda oradan oraya gezdiriyoruz. Oysa katı bir lokmayı devamlı dilimizle dişlerimizin arasına getirip öğütmeye çalışıyoruz. Tüm bu ön şartlar yeterli düzeye geldiğinde değişik doku, kıvamda ve boyuttaki gerçek yiyeceklerle terapiye devam ediyoruz. Tabii ki tüm bu çalışmaları küçük basamaklara bölerek, bol bol motivasyonu arttırıcı pekiştirecler kullanarak yapıyoruz.

Kaynak: ÖÇED E-Dergi